Odbyła się powyższa konferencja ("Losy klasztorów na Śląsku, w Czechach i na Górnych i Dolnych Łużycach w XVIII i XIX w.") w ubiegły piątek (4.10.2013), mi przyszło tłumaczyć referaty symultanicznie. A ponieważ najpewniej referaty nie ukażą się w ogólnie dostępnym wydawnictwie (ponoć dostępne będą w półroczniku "Hereditas Monasteriorum"), to dwa z nich chciałbym wrzucić tutaj, bo zajmujące i z potężnym ładunkiem wiedzy być może niektórym przydatnej...
Dr hab. Rafał Eysymontt
"Rola Cystersów w przemianach architektoniczno-przestrzennych zespołu klasztornego na tle rozwoju Cieplic"
O Cieplicach:
Cieplice nigdy nie były tradycyjnym lokacyjnym ośrodkiem miejskim – od średniowiecza aż do XX w. nie miały praw miejskich (uzyskały je dopiero w 1935 r. i utraciły w 1976 r.) Z tego powodu usytuowany w skraju zachodnim osiedla u zbiegu rzeki Kamienna (Zacken) i drogi w kierunku Sobieszowa zespół klasztorny stanowił aż do rozbudowy zdroju w XIX w. najważniejszy element zagospodarowania miasteczka. Jego niemal „ostrogowe” usytuowanie miało swoje analogie w lokacyjnych układach przestrzennych z usytuowanym w skraju założenie zamkiem (Namysłów, Jawor), a analogia ta dobrze tłumaczy niezwykła funkcje tego założenia.
Jest to doskonale widoczne chociażby na widoku miasta z ostatniej ćwierci XVII wieku, gdzie plac przed klasztorem skomunikowany jest z jedynym w osiedlu mostem przez rzekę. Również na mapie Carla Schmettaua z lat 70 XVIII w i Urmesstich-Blacie z 1824 r. zespół klasztorny dominuje nad cała częścią zachodnią Cieplic, a główny otwarty plac miasteczka stanowi właściwie jego przedbramie. Cieplice nie były zresztą w obszarze kotliny wyjątkiem. Charakteru miast o typowym zorganizowanym układzie miasta lokacyjnego rynkowym nie miały też inne miasta kotliny Kowary, czy Miedzianka – miasta z placem o charakterze rynku ulicznego, jako jedyna w kotlinie typowy plan kolonizacyjny z centralnie usytuowanym prostokątnym placem rynkowym otrzymała Jelenia Góra w znaczny sposób przerastająca inne miasta kotliny. Już w 1442 roku miała ona bowiem 5819 mieszkańców.
Początki Cieplic związane są z klasztorem augustianów fundowanym w 1261 przez księcia Bolesława II w miejscowości o nazwie Clarus fons. , a w 1281 Callidus fons. W 1281 r. 250 włókowe dobra augustianów przejęli joannici, uzupełniając je o 100 dodatkowych włók. Po raz ostatni joannici pojawiają się w Cieplicach w zapisach z 1288 r. Historia Cieplic nieodłącznie związana jest z rodem Schaffgotschów, którzy otrzymali dobra cieplickie w 1381 r. . W XIV wieku Schaffgotschowie korzystając ze zmniejszenia roli książąt świdnicko-jaworskich Schaffgotschowie otrzymali również Chojnik, Gryf, Cieplice i Kowary. W 1403 roku wymienia się po raz pierwszy murowany dwór Gotscha II Schoffa w Cieplicach – który to dwór w tym samym roku przechodzi we władanie opatów krzeszowskich, i pozostaje ich własnością aż do opuszczenia przez Schaffgotschów Chojnika. Budowla ta jednak dopiero w latach 1586 - 88 została przekształcona w budowlę murowaną. Od 1403 r. miejscowość podzielono między dwóch właścicieli Schaffgotschów i probostwo, obie z własnym sądownictwem, która to sytuacja pozostawała aktualna aż do sekularyzacji w 1810 r. Wiek XVI to dla Schaffgotschów okres największej potęgi. Tuż przed wojną 30-letnią Johann Urlich Schaffgotsch podjął studia uniwersyteckie i podróżował po Europie, od 1614 roku był cesarskim podkomorzym, dobrze skoligaconym poprzez małżeństwo z Barbarą córką Joachima Fryderyka księcia legnicko-brzeskiego-wołowskiego. Niestety opowiedzenie się Johanna po stronie przeciwników cesarza spowodowało jego ścięcie w Wiedniu w 1635 r. Nastąpiła wtedy próba rozdrobnienia majątku, a rodzina musiała opuścić część swoich jeleniogórskich dóbr. Szybko nastąpiło jednak odrodzenie rodu którego główną siedzibą stal się od 1675 roku pałac w Cieplicach . Ikonografia z końca XVII i z połowy XVIII wieku ukazuje dwuskrzydłowy zamek renesansowy z dwukondygnacyjnymi szczytami. Do tego zamku przenosi się hrabia Christoph Leopold po pożarze zamku w Chojniku w 1675 r. Niestety budowla spłonęła w 1777r. W pełni barokową rezydencję pałacową wzniesiono dzięki Schaffgotschom w Cieplicach jednak dopiero w czasach pruskich, bo po roku 1784 (wg projektu opolskiego mistrza budowlanego Johanna Georga Rudolfa). Wtedy też powstaje w południowo-wschodniej części Cieplic Schlossplatz, a na północ od niego Neuer Markt.
Jedną z przyczyn rozwoju miasteczka było użytkowane od 1627 r „Źródła Schaffgotscha”, a od 1662 „Źródło proboszczowe” . W latach 1662-1664 w miejscowym zdroju powstał pawilon kąpielowy klasztoru Krzeszowskiego. Centralna budowla z ośmiobocznym pawilonem wzniesiona z fundacji opata Bernarda Rossy została rozebrana w 1929 r. Obiekt ten połączony był drewnianym gankiem z domem opatów krzeszowskich stanowiąc jeden z wcześniejszych kompleksów uzdrowiskowych na Śląsku. Porównywać go można w formie do budowli pawilonu kąpielowego z Lądka Zdroju . Od momentu powstania pierwszego urządzenia zdrojowego plac usytuowany na wschód od zespołu klasztornego (na XIX-wiecznych planach oznaczony jako Badeplatz) stał się głównym placem miasteczka. Za rezydencję zdrojową uznać również można wzniesiony w Cieplicach dom opatów krzeszowskich wzniesiony w latach 1689- 1692 przez Macieja Urbana w stylu wczesnego baroku.
Tak jak dla innych ośrodków kotliny jeleniogórskiej niezwykle ważny dla Cieplic był też rozwój tkactwa. Śląskie sukno sprzedawano w południowej i południowo-wschodniej Europie, a płótno w Niemczech w Niderlandach, Portugalii Hiszpanii i w Ameryce, nici zaś na zachodzie. W XVII wieku głównym portem przeładunkowym dla śląskich towarów był Hamburg. Taki rozwój eksportu śląskiego w kierunku północno-zachodnim był przeciwny habsburskim zamierzeniom handlu z terenem nad Morzem Czarnym. Tendencji tej zresztą skutecznie przeszkodzili Turcy, cło polskie i żydowska konkurencja. Od 1555 powstał plan połączenia wodnego Odry z Szprewą i Hawelą i dalej z Hamburgiem dla otwarcia krajom habsburskim drogę do Atlantyku. Początkowo plan ten upadł, lecz odrodził się po otwarciu kanału Odra-Szprewa w 1668 roku, co otworzyło drogę wodną z Wrocławia do Hamburga. Po zwycięstwie nad Turkami szlak do Hamburga z Wrocławia stal się częścią drogi Wschód–Morze Północne. To osłabiło w pewnym stopniu znaczenie najbardziej tradycyjnego na Śląsku tranzytu na trasie Hohe Strasse, między innymi Jeleniej Góry i co za tym idzie Cieplic, co nastąpiło jednak w sposób zdecydowany dopiero po objęciu Śląska przez Prusy w roku 1756. Mimo zmniejszenia roli handlowej miast Ziemi Jeleniogórskiej, korzystne warunki dla tkactwa trwały również w XVIII wieku. Koniunktura ta osłabła dopiero w końcu XVIII wieku (angielska konkurencja). W 1749 działało w Cieplicach 67 tkaczy, to w 1787 było ich już 59 i działało 157 krosien, natomiast w 1848 odnotowuje się jedynie 16 krosien. Zamykane są bielarnie i farbiarnie, zanika produkcja woalu, funkcjonuje tylko 1 magiel wodny. Regres tkactwa widoczny był w tym czasie w całych Sudetach.
Przemiany centrum Cieplic w XIX w.
Początek XIX wieku przyniósł rewolucyjne zmiany w funkcjonowaniu dawnego ośrodka klasztornego. Sekularyzacja dóbr klasztornych w 1810 roku spowodowała, że dobra klasztorne, w tym większa część zabudowań zespołu klasztorno-zdrojowego (połowa klasztoru, Długi Dom, Czerwony Dom, łaźnia klasztorna, folwark oraz stawy i grunty uprawne) przyłączone zostały do majątku Schaffgotschów. Przy kościele i w części dawnego klasztoru nadal działała jednak parafia katolicka. Natomiast w części klasztoru należącej do Schaffgotschów znalazło się przeniesione w l. 1834-1836 z Sobieszowa archiwum rodowe, biblioteka oraz stale powiększana kolekcja dzieł sztuki i różnorodnych zbiorów przyrodniczych. Taki stan własności i sposób użytkowania dawnych nieruchomości klasztornych w Cieplicach utrzymał się do roku 1945 Również działalność uzdrowiskowa została zmonopolizowana przez Schaffgotschów. Coraz większe znaczenie uzyskiwały zdroje – hrabiowski i klasztorny oraz nowo okryte źródła na północnym obrzeżu miasta. Nadal w początku XIX wieku głównym elementem układu miejscowości pozostał zespół pałacowy z trójskrzydłową, monumentalną rezydencją Schaffgotschów, z powiększonym w latach 1816-1821 i 1834 (ogrodnik Ritter z Bad Muskau) rozległym parkiem, promenadą, klasycystycznym budynkiem galerii, wzniesiony w typie willi palladiańskiej w l. 1797-1800 przez architekta Karla Geisslera i długa aleją prowadzona prosto na południe. Ale historia zdroju Cieplickiego i ośrodka przemysłowego w Malinniku to już inna historia.
Zespól kościelno–klasztorny, układ przestrzenny w XVIII i XIX w.
W XVIII w. całość zespołu klasztornego tworzyła zwartą enklawę na terenie między potokiem a dwiema drogami, w większej części otoczony murem wydzielającym część sakralną (kościół, klasztor z wewnętrznym dziedzińcem, dwa ogrody, cmentarz, brama – wieża), a od północnego i południowego wschodu blisko siebie stojącymi budowlami świeckimi, obsługującymi uzdrowisko (Długi Dom, Czerwony Dom, Biały Dom). Cały zespół budowli cysterskich, wydzielony z zabudowy miejskiej układem budowli i murem, wewnątrz podzielony był na strefę klasztorną i uzdrowiskową – jeden mur, między kościołem a szkołą, oddzielał dawny teren cmentarza z kościołem i wieżą bramną od ogrodu klasztornego, drugi mur na północ od kościoła biegł od środka wschodniej elewacji klasztoru do Długiego Domu.
Prosto zakończone i monumentalnie artykułowane prezbiterium przebudowanego na początku XVIII wieku kościoła stało się monumentalna fasadą zwróconą w stronę zdroju.
Zespół obejmował także ogrody. Na rysunku Wernera z ok. poł. XVIII w. duży ozdobny ogród rozciągał się na zachód od klasztoru i podzielony jest na krzyż z okrągłym placykiem w centrum. Drogi znaczą szpalery drzewek, w południowej części oddzielonej prostą pergolą widoczny jest pawilon ogrodowy – altana z kopulastym dachem. Teren ogrodu otoczony był murem, mur otaczał także szczelnie cały zespół budowli cysterskich, jego zewnętrzny obrys sięgał niemal do potoku od północy, otaczał też ćwierćkoliście zajęty przez mały ogród narożnik między Czerwonym i Białym Domem, do którego przylegał z kolei Długi Dom, i dalej łączył Długi Dom z wieżą bramną. Dziedziniec północny klasztoru przedzielony był tylko płotem.
Zapewne jeszcze w XVIII zlikwidowano częściowo cmentarz przy kościele (chociaż na mapie z ok. 1825 r. cały teren otoczony murem wokół kościoła zapełniony jest znaczkami krzyży). Powstał wtedy w części zamkniętej murem budynek szkoły katolickiej (rozbudowany na pocz. XIX w), usytuowany równolegle do kościoła, po jego południowej stronie, a więc częściowo na miejscu cmentarza. Obecnie nawiązaniem do dawnej funkcji tego miejsca są nagrobne płyty wmurowane od wewnętrznej strony w kamienne ogrodzenie w jego południowo-wschodnim odcinku. Dziedziniec północny w XIX w. uzyskał charakter uzdrowiskowego parku, utrwalony na barwnej pocztówce z przełomu wieków. W latach 30. XX w. w związku z regulacją przebiegu ulicy po południowej stronie zespołu i zlikwidowano część ogrodu klasztornego .
Na zespół pocysterski składa się kilka, obecnie nie związanych ze sobą funkcjonalnie budowli: kościół p.w. św. Jana Chrzciciela (ob. kościół parafialny), wolnostojąca dzwonnica, która jest jednocześnie bramą na dziedziniec kościelny oddzielony murem od ulicy, czteroskrzydłowy klasztor zamykający wewnętrzny dziedziniec (ob. w części południowej mieści się zakon pijarów, część północna przeznaczona na potrzeby Muzeum Przyrodniczego w Cieplicach), szkoła katolicka (ob. biuro parafialne) oraz domy gościnne cystersów: Długi Dom (ob. siedziba zarządu Uzdrowiska Cieplice Zdrój), Biały Dom (ob. bud. gospodarczy zespołu uzdrowiskowego), Źródło Ludwika (ob. Marysieńka), Czerwony Dom (ob. rozlewnia wód).
Kościół – charakterystyka stylistyczna
Czasu powstania pierwszej murowanej budowli kościelnej żaden z badaczy nie zdołał uściślić, najbardziej prawdopodobne jest jej datowanie na lata 80. XVI w. W kościele tym w 1601 r. powstała krypta pod prezbiterium. . Na planie Cieplic z ok. 1664 r. i na rysunku przestawiającym zespół cysterski z lat między 1679 a 1684, zaznaczono tu kościół parafialny i tzw. Kopułę (oratorium). Kościół w tej formie z kopułowym oratorium widać także na malowanej panoramie Cieplic z ostatniej ćwierci XVII wieku przechowywanej Muzeum Narodowym we Wrocławiu. W 1661 r. kryptę pod prezbiterium pełniącą rolę rodzinnego grobowca Schaffgotschów, powiększono w kierunku zachodnim. W 1654 r. cystersi przejęli kościół i prawdopodobnie wprowadzili zmiany w postaci elementów typowych już dla architektury 2 poł. XVII w., które widoczne są na rysunku z przełomu lat 70./80. XVII w. – lizenowych (lub pilastrowych) podziałów elewacji kościoła i wielobocznej sygnaturki z cebulastym hełmem pośrodku dachu nawy oraz czworobocznego oratorium zwieńczonego wieloboczną kopułą z latarnią. Obie te budowle powstawały zapewne jednocześnie z odbudowywanym po pożarze w latach 80. XVII w. klasztorem. Kościół wraz z oratorium w 1711 r. ponownie zniszczony został przez pożar. Odbudowę, a w zasadzie budowę nowej świątyni rozpoczęto w następnym roku. Projektantem i budowniczym nowej budowli był Kaspar Jentsch z Jeleniej Góry. W latach 70. XVIII w. wymieniono pokrycie dachu z gontowego na ceramiczne. Z tego mniej więcej czasu podchodzi prawdopodobnie późnobarokowa oprawa portalowa głównego, południowego wejścia do kościoła. Na podstawie przekazów ikonograficznych można tylko stwierdzić, że do ok. poł. XVIII w. zachodziły jakieś zmiany w budowli kościelnej, z których najwyraźniejsza dotyczy wschodniego szczytu. Dwa z rysunków (jeden datowany na ok. 1820, drugi na ok. poł. XVIII w.) przedstawiają szczyt wolutowy z wyraźnymi ślimacznicami u podstawy spływów, trzeci rysunek Wernera z ok. poł. XVIII przedstawia kompozycję szczytu zachowaną do dziś – obie strony szczytu u podstawy, po bokach prostych spływów, dekorują wazy na cokołach. Na rysunkach widoczna jest także przybudówka przy północnej ścianie kościoła.
W 1798 r. przeprowadzono kolejny remont kościoła, którego zakres jest jednak nieznany. W XIX w. powstały dwie przybudówki po północnej stronie kościoła (jedna zapewne przebudowana z istniejącej starszej), w 1815 r. kruchta, w ostatniej ćw. XIX w. wejście do kruchty grobowej. Na przełomie lat 30./40. XX w. prowadzono prace remontowe, m. in. naprawę dachu z wymianą rynien, wstawiono 6 nowych okien, przeprowadzono malowanie stolarki okiennej i drzwiowej. Planowano także kompleksowy remont wnętrza: poprawki tynkarskie, malowanie wnętrza i wszystkich elementów wystroju.
Kościół, przylegający do wschodniego skrzydła klasztoru i bezpośrednio z nim skomunikowany, jest budowlą jednoprzestrzenną, z prezbiterium będącym przedłużeniem nawy i niewyodrębnionym z bryły budowli. Wschodnia fasada, bezwieżowa, zwieńczona jest szczytem z bocznymi spływami, funkcję wejściową pełni elewacja południowa z ozdobnym portalem. Oprócz widocznych wpływów architektury włoskiej, ukształtowanie takie było także zapewne wynikiem konfiguracji całego zespołu cysterskiego. Przez dostawienie kościoła do skrzydła klasztoru zapewniono komunikację zakonnikom za pośrednictwem zakrystii mieszczącej się w zachodnim krańcu budowli, obecność zaś wieży bramnej z dzwonnicą była dodatkowym argumentem na rzecz bezwieżowego rozwiązania bryły kościelnej .
Plan kościoła i jego wnętrze prezentują dość schematyczne rozwiązanie. Prostokątny wydłużony rzut urozmaicają tylko rytmicznie rozmieszczone, wciągnięte do środku fragmenty muru pełniące rolę jednocześnie filarów oraz ścian wydzielających płytkie kaplice, nad którymi umieszone są empory. Filary te wspierają sklepienie kolebkowe z lunetami rozdzielone gurtami, kolebkowo z lunetami sklepione są także wnęki kapliczne, otwarte do wnętrza półkolistymi arkadami. Wnętrze oświetlają dwie kondygnacje okien w kondygnacji empor o zróżnicowanej wielkości – niżej większe, wyżej mniejsze. Prosta dekoracja architektoniczna wnętrza opiera się na zdobiących czoło pseudofilarów nałożonych na siebie dwóch pilastrach w wielkim porządku, które w partii empor zaopatrzone są w kompozytowe kapitele i wyżej imposty wspierające czołowe odcinki profilowanego gzymsu obiegającego całą budowlę, załamanego zgodnie z przebiegiem ścian, rozdzielającego dwie kondygnacje okien empor. Poziomy wyraźny akcent wprowadzają masywne balustrady empor z czworokątnych tralek. Pola nadłuczy ścian wnęk kaplicznych ozdabia stiukowy, dość płaski ornament w formie wici akantu, przeplatanych taśm, kampanul i lambrekinów. Elewacje boczne kościoła mają proste podziały w postaci lizen rozdzielających osie półkoliście zamkniętych okien umieszczonych w dwóch kondygnacjach w górnej części ściany. Lizeny wspierają słabo profilowany gzyms poddachowy. Szczytowa elewacja kościoła zwieńczona jest szczytem z bocznymi spływami, zamkniętym od góry trójkątnym naczółkiem, po bokach u podstawy zdobią go dwie wazy na postumentach. Cała fasada ma pionowy podział lizenami na trzy pola, w ścianie w bocznych umieszczono półokrągłą niszę, w środkowej podobną blendę, w szczycie nisza znajduje się pośrodku.
Kościół św. Jana Chrzciciela zalicza się do nurtu wczesnego śląskiego baroku w dość skromnym wydaniu. Wzór dla architektury tego kościoła dotychczasowi autorzy widzą w kościele św. Michała w Monachium , a na terenie Śląska, co bardziej prawdopodobne, podobieństwo wykazują kościoły wznoszone nieco wcześniej w dobrach należących do klasztoru krzeszowskiego: w Starych Bogaczowicach i w Krzeszowie. Jednorodny stylistycznie wystrój pochodzi z czasu budowy kościoła w drugim dziesięcioleciu XVIII w.
Klasztor
Historia budowy kompleksu klasztornego cystersów
Początki budowli na tym terenie sięgają hipotetycznie XIV w., kiedy to w 1377 r. w sąsiedztwie siedziby joannitów miał być zbudowany murowany zamek. W 1403 r. miejsce joannitów zajęli cystersi z Krzeszowa, przejmując także bliżej nieokreśloną budowlę murowaną („gemauerte Hof”). Już wtedy prawdopodobnie znano lecznicze właściwości źródeł cieplickich. Prepozytura cystersów w Cieplicach w 1537 r. uzyskała pozwolenie opata krzeszowskiego na budowę domu noclegowego dla duchownych. Budowla, określana jako „steineres Haus” (czyli z kamienia) jako murowana wzniesiona w 1546 r., poprzedzała zapewne późniejszy tzw. Długi Dom i była połączona drewnianym krytym gankiem ze źródłem leczniczym - Propsteibad, (ganek ten został rozebrany dopiero na pocz. XIX w).
Cały zespół klasztorny, w większości jednak zapewne drewniany, padał wielokrotnie pastwą pożarów, m.in. w 1547, 1582, 1586 r. Po tym ostatnim nastąpiła odbudowa kościoła i klasztoru zakończona w 1616 r. Na temat kształtu nowego, murowanego z kamienia założenia wiadomo, że zabudowane było w czworobok, przy czym skrzydło wschodnie stanowił mur kurtynowy, pomieszczenia parteru były sklepione, a wejście prowadziło przez szeroki portal w zachodnim skrzydle.
Po kolejnym wielkim pożarze, który miał miejsce w 1671 r., w latach 80. XVII w. nastąpiła odbudowa zespołu zainicjowana przez opata macierzystego klasztoru w Krzeszowie, Bernarda Rosę, obejmująca kościół, klasztor oraz Długi Dom. Zachowany obecnie układ budynków pochodzi z czasów tej właśnie odbudowy. Dowodem na tę przebudowę jest różnica w rzucie skrzydła wschodniego klasztoru widocznym na rysunku z 1664 r. i na widoku F. B. Wernera z poł. XVIII w. Klasztor nie przybrał jednak okazałych barokowych form architektonicznych charakterystycznych dla późniejszych faz barokowej architektury, a przekształcenia ograniczyły się do wykonania dekoracji stiukowej we wnętrzach i dekoracji malarskiej.
Zespół otoczony murem składał się od tego momentu z czteroskrzydłowego klasztoru na planie trapezu z wewnętrznym wirydarzem, kościoła, oratorium, wieży bramnej z dzwonnicą, oraz Długiego Domu. Kościół, z wyodrębnionym prezbiterium i sygnaturką na dachu łączył się bezpośrednio ze skrzydłem południowym klasztoru poprzez czworoboczną kaplicę (oratorium) nakrytą kopułą i wraz z przyległym cmentarzem był wydzielony osobnym murem. Istniejąca już w XVII w. dzwonnica z bramą, wbudowana była w stary mur cmentarny, na wschód od kościoła. Dzwonnica w obecnej formie pochodzi z lat 1709-1710 (budowniczy E. Scholtze).
W miejscu dotychczasowego muru parawanowego powstało wschodnie skrzydło z sygnaturką na dachu, w jego wschodniej elewacji, czyli po zewnętrznej stronie czworoboku zabudowań umieszczono dwa portale. W trakcie tej przebudowy r nowe obramienia otrzymały również okna. Natomiast portal znajdujący się pośrodku skrzydła, być może został uzupełniony o dekorację naczółka w nieco późniejszym okresie, po pożarze w 1691 r. Z czasu XVII-wiecznej przebudowy pochodzą sklepienia górnej kondygnacji klasztoru, tunelowe dwubiegowe klatki schodowe, sztukaterie zdobiące sklepienia. Według Grundmanna w czasie odbudowy w latach 1679-84 wykonano m.in. malaturę elewacji dziedzińcowych w postaci szarych i żółtych kwadr. Ostatnie jednak odkrycia malowideł z chronostychem z 1689 r. każą przesunąć czas zakończenia prac przy wystroju klasztoru na rok 1689.
Fazy budowlane klasztoru
Pierwsza budowla klasztorna z murowanym przyziemiem, tzw. stary konwent, istniała jeszcze w 1711 r. przy północnym odcinku muru cmentarnego, który owalnym obrysem otaczał kościół. Widoczny na planie z 1664 r. układ budowli w zasadzie zachował się do dzisiaj. Różnice dotyczą tylko skrzydła wschodniego na planie z 1664 r. oznaczonego jako mur kurtynowy. Klasztor był czteroskrzydłową budowlą na planie nieregularnego czworoboku, przy czym jeden z boków stanowił mur zamykający wirydarz od wschodu. Do wschodniego krańca skrzydła południowego przylegała od wschodu kaplica poprzedzająca kościół. Brama w murze prowadząca na teren przykościelny miała formę wieżową ze szpiczastym hełmem.
W wirydarzu utworzono geometryczny układ ogrodowy, inny duży ogród ozdobny, podzielony na krzyż na cztery kwatery z okrągłym placykiem pośrodku, usytuowany był na południe od skrzydła południowego, ogród użytkowy na północny zachód od całego zespołu.
Czworobok dawnego klasztoru cystersów w obecnej formie architektonicznej pochodzi w większości z lat 80. XVII w., nie jest to jednak budowla jednorodna. Niewątpliwie w murach budowli kryją się starsze relikty murowanego klasztoru z lat 80. XVI w. Jego śladem jest na pewno szkarpa w północno-zachodnim zewnętrznym narożniku zabudowań oraz piwnica w skrzydle południowym. Zachowany relikt XVI-wiecznego wnętrza stanowi duża sala w przyziemiu północnego skrzydła, w północno-zachodnim narożniku. Natomiast pierwotny XVI-wieczny portal w ścianie wschodniej zachodniego skrzydła, został przemurowany, a w XVIII w. wypełniony zdwojonym oknem.
Co do pozostałych elementów wątpliwości mogą wyjaśnić dopiero badania architektoniczne. Analiza grubości murów budowli sugeruje jedynie, że najstarsze są zapewne skrzydła południowe i zachodnie, w których mury zewnętrzne są tej samej grubości. Na planie zespołu cysterskiego z 1664 r. widać, że skrzydło północne zwężało się w kierunku północno-zachodniego narożnika zabudowań przybierając nietypowy kształt trójkąta. Śladem tej nieregularności mogą być w obecnej budowli załamania niektórych ścian sal w tym narożniku, który prawdopodobnie pełnił, także w czasach późniejszych, rolę toalety (zachowana wnęka z siedziskiem w murze północnym). Skrzydła te przylegają do siebie pod kątem prostym, kolejne, północne i wschodnie, dobudowano tworząc nieregularny obrys, wymuszony być może topografią terenu (sąsiedztwo od północy Czarnego Potoku). Południowy mur północnego skrzydła, od strony dziedzińca wewnętrznego klasztoru jest cieńszy. Być może jego przebieg stanowił wyrównanie wydłużonego, trójkątnego rzutu, który przedstawiono na rysunku z 1664 r., a więc sprzed zasadniczej przebudowy klasztoru. Cieńsze mury części wschodniej są wynikiem dobudowania dodatkowej ściany do parawanowego wcześniej skrzydła, co stworzyło jednotraktowy ciąg korytarzowy.
O zmianach dokonywanych w budowli świadczą także różnice w opracowaniu otworów okiennych i drzwiowych. Starsze są być może proste kamienne obramienia wejść: północnego w ścianie wschodniej wschodniego skrzydła, zamurowanego pośrodku ścianie południowej północnego skrzydła, obecnego wejścia do skrzydła południowego w ścianie południowej. Nie wszystkie okna mają charakterystyczne kamienne węgary, parapety i nadproża wykończone wzdłuż krawędzi cienką listwą, niektóre otwory okienne wykończone są cegłą. Czas powstania dwóch barokowych portali we wschodniej ścianie wschodniego skrzydła określa data wyryta w nadprożu jednego z nich: 1684. Mimo podobnej formy portale te różnią się od siebie sposobem opracowania i zastosowanym detalem. Jednakowe są tylko kamienne uszakowe obramienia z łezkami. W takie obramienia zaopatrzone są portale oraz okna Długiego Domu, który datowany jest na podstawie zachowanego projektu na lata 1689-92, a wystrój jego elewacji uważany jest za jednorodny stylistycznie. Wydaje się jednak, że portale klasztoru powstawały w dwóch etapach – w pierwszej wersji były to tylko kamienne obramienia otworów drzwiowych, w następnym etapie, na przełomie XVII/XVIII w. dodano tynkowe trójkątne naczółki i detale architektoniczne. Bardziej rozbudowany portal południowy ujęty jest dwoma parami pilastrów korynckich na wysokich cokołach, które podtrzymują za pośrednictwem rozbudowanych impostów i wyłamanego nad nimi gzymsowania trójkątny naczółek, pod nim umieszczono tynkową tablaturę. Pole naczółka wypełnia motyw akroterionu, po bokach i na szczycie stoją na postumentach półkule. Portal zachodni ma tylko trójkątny naczółek nadwieszony nad kamiennym obramieniem, na obu bokach stoją na postumentach pełne kule, pośrodku szyszka. Profil gzymsowania w naczółku jest dużo prostszy i masywniejszy w porównaniu z drobnym profilem impostów i gzymsowania w portalu zachodnim.
Portale
Portal zachodni wzorowany częściowo na sąsiednim mógł powstać później, może na pocz. XVIII w. Jest to o tyle prawdopodobnie, że w 2 dziesięcioleciu XVIII w. prowadzono duże prace przy budowie i wystroju kościoła, w związku z tym być może uzupełniano wystrój budynku klasztornego i budowli towarzyszących . Świadczą o tym także inne, drobne detale, np. żelazne kute mocowania zawiasów drzwiowych, niektóre o rokokowej formie. Natomiast zachowane wraz z okuciami drzwiczki wyczystek kominowych w korytarzu parteru i drewniane drzwi z aplikacją w formie rombu (obecnie wtórnie zamontowane w przejściu z zachodniego skrzydła do przybudówki zachodniej) to ślady wystroju z lat 80. XVII w. Elementem stolarki XIX. wiecznej, oprócz ramowo-płycinowych ościeżnic w niektórych pomieszczeniach drugiej kondygnacji, są drzwi dekorowane metalowymi rozetkami w narożnikach, zapewne z lat 40. XIX w.
Wydaje się, że odsłonięte sondażowo warstwy tynkarskie i malarskie ujawniają istnienie zasadniczo jednej fazy powstania wystroju malarskiego i sztukateryjnego budowli klasztornej. Na podstawie wstępnej oceny ornamentyki oraz formalnego sposobu malowania można fazę najstarszą wiązać z odbudową klasztoru po pożarze w latach 80. XVII w. Do tej fazy należą także kamienne obramienia wejść w elewacji wschodniej wschodniego skrzydła, kamienne obramienia większości okien, sklepienia, fazowanie narożników wnęk okiennych i drzwiowych z charakterystycznym zacięciem (noskiem). Z tego czasu pochodzi także sztukateryjny wystrój pomieszczeń. Cały repertuar zastosowanych form występuje równolegle w śląskiej architekturze barokowej tego okresu – płaskie taśmy, które podkreślają wykrój lunet, taśmowe geometryczne „wycinankowe” aplikacje (wieloliście, serca, gwiazdy, prostokąty z wciętymi lub wypukłymi narożnikami i bokami), uproszczone konsole wspierające spływy oraz gurty sklepienia, ramowe dekoracje o profilu masywnego półwałka (formy prostokątów rozbudowanych o półkoliste boki) i towarzyszący im ornament astragalowy, kanelowane gurty sklepienne wsparte na konsolach z charakterystycznymi trójkątnymi guttami. Jedną z lepszych analogii dla tego rodzaju dekoracji wydają się stiuki na II kondygnacji dawnej kurii książąt brzeskich przy ulicy Szewskiej 49 we Wrocławiu. Powtarzają one motyw profilowanej ramy z astragalową taśmą. Podobnie jak w Cieplicach, dekoracje te pochodzą z lat 80. XVII w. Przytoczyć też można analogie czeskie- chociażby sklepienie kaplicy Franciszka Ksawerego w klasztorze na Brevnovie w Pradze, powstałe przed 1665 a przypisywane warsztatowi Martina Reinera. Widzi się tu też impulsy górnoaustriackie i bawarskie. Interesującą analogią miedzy Wrocławiem i Cieplicami jest również fakt , że również w przebadanych pomieszczeniach II kondygnacji kurii przy ulicy Szewskiej we Wrocławiu dekoracja malarska pokrywała cała powierzchnie ścian. Niektóre z dekoracji stiukowych w Cieplicach w wyniku poprawek w trakcie remontów straciły oryginalny profil przez zaostrzenie krawędzi (dotyczy to zwłaszcza ramowych i taśmowych dekoracji sklepień w skrzydle południowym). Jak wykazano ostatnio z końca XVII w. pochodzi prawdopodobnie także odkryty ostatnio wystrój malarski ścian i sklepień.
Późniejsza, prawdopodobnie XVIII-wieczna jest natomiast dekoracja ścian korytarzy i klatki schodowej w formie malowanych cokołowych pasów (powtórzona w dwóch warstwach malarskich w innym zestawie kolorystycznym).
XIX-wieczna przebudowa budynków klasztornych nie spowodowała zasadniczych zmian w układzie wnętrza. Główna zmiana polegała na trwałym przedzieleniu skrzydeł zachodniego i wschodniego w związku z podziałem między dwóch właścicieli. Podział ten logicznie wyznaczał część sakralną po stronie południowej, kompozycyjnie i funkcjonalnie związaną z kościołem, budynkiem szkoły i cmentarzem oraz część świecką, związaną funkcjonalnie z budynkami obsługującymi działalność uzdrowiskową. Podział ten nie zakłócał dotychczasowego funkcjonowania całego zespołu, a raczej stanowił jego kontynuację, oczywiście z uwzględnieniem zmiany sposobu użytkowania wnętrz w części północnej. Można bowiem przypuszczać, że przed sekularyzacją część północna pełniła rolę reprezentacyjno-archiwalną, i że tutaj mieściła się obszerna biblioteka cystersów, natomiast południowa część, związana z ogrodem, była głównie częścią mieszkalną. Każda z części miała niezależną komunikację, na co pozwalało istnienie oddzielnych klatek schodowych i wejść.
Z XIX w. pochodzą aneksy przy wschodnim skrzydle łącznikowym klasztoru, dobudówka z kominem przy zachodniej elewacji klasztoru powstała w 1 poł. XIX w., a dwie dobudówki przy północnej ścianie klasztoru oraz aneks na wysokości klatki schodowej na pocz. XX w.
W ciągu XIX w. w części klasztoru należącej do Schaffgotschów zlikwidowano sygnaturkę na dachu wschodniego skrzydła, nastąpiły też zmiany we wnętrzach. Na planie Cieplic z czasu ok. 1830 teren dziedzińca północnego jest opisany wprawdzie jako Propstei (prepozytura), ale łaźnia prepozytury nazwana jest nowym hrabiowskim małym basenem, a północna część zabudowań zakładem kąpielowym z wannami.
Większe zmiany jednak głównie związane były z zaadaptowaniem części budynków klasztornych na cele archiwalno-wystawiennicze. W 1833 cenny księgozbiór i inne zbiory rodzinne hrabia Leopold Schaffgotsch przeniósł z Sobieszowa do Cieplic, na górne piętra klasztoru. W trakcie remontu trwającego do 1842 r. wszystkie ściany i sklepienia w obu kondygnacjach pokryto nową warstwą tynku, zakrywając polichromie, cieńszą warstwę nałożono na elementy sztukaterii, w niektórych wypadkach zacierając ich oryginalny profil. Po pożarze w 1844 r. wymieniono częściowo spalony gontowy dach na ceramiczny i uzupełniono stolarkę okienną oraz podłogi. W pomieszczeniach klasztoru działała biblioteka z czytelnią i wypożyczalnią, urządzono dostępną dla zwiedzających zbrojownię z zabytkowymi eksponatami, a później powiększono kolekcję o zbiory przyrodnicze. Kolekcja ornitologiczna została umieszczona w Czerwonym Domu. Wg opisu z 1847 r. księgozbiór był umieszczony na górnych piętrach klasztoru: „korytarzami dochodzi się dookoła gmachu, do których przytykają sale książkami zapełnione, familijna zbrojownia i zbiór mineralogiczny /…/ zbrojownia jest umieszczona w osobnym sklepieniu, które całe po temu urządzono”. Parter budowli po sekularyzacji służyć musiał natomiast działalności związanej z obsługą uzdrowiska. To spowodowało zapewne częściowe zniszczenie sztukaterii w sali w narożniku północno-zachodnim w kondygnacji parteru. Taka sytuacja trwała także w XX w., kiedy w niektórych pomieszczeniach parteru wprowadzono wtórne stropy zasłaniające sklepienia.
Do niedawna z czasów działalności muzealno-bibliotecznej zachowały się częściowo jeszcze XIX-wieczne regały książkowe oraz drewniana zabudowa wnęk okiennych w drugiej kondygnacji mieszcząca szafy.
Fotografie pomieszczeń klasztoru mieszczących zbiory muzealne i biblioteczne Schaffgotschów z k. XIX i pocz. XX w. przedstawiają proste wnętrza, z podłogami z szerokich desek, wypełnione drewnianymi regałami. Szwy lunet sklepiennych w pomieszczeniu zbrojowni ozdobione są malowanym szlaczkiem z trójliści lub lilii herbowych. Ta dekoracja była zapewne równoległa czasowo z malowanymi lamperiami (korytarz parteru), którym odpowiadają dekoracje malarskie niektórych pomieszczeń parteru w formie cieńszych i grubszych lamówek przy krawędziach lunet i wzdłuż szwów sklepiennych.
W okresie międzywojennym, pod koniec lat 30. rozpoczęto generalny remont i renowację kościoła .
Po II wojnie w 1947 r. bibliotekę Schaffgotschów zabezpieczono w budynku klasztoru, a w 1948 r. zbiory przeniesiono do innych ośrodków. W Długim Domu w części pomieszczeń mieściło się muzeum, pozostałą część zajmowały biura uzdrowiska.
W latach 1960-69 przeprowadzono remont dachu, tynkowanie i malowanie części elewacji oraz częściową konserwację wnętrza. Równolegle z remontem kościoła w latach 1960-69 przeprowadzono remont elewacji klasztoru, w 1978 r. powstała brama wjazdowa między dziedzińcem klasztoru a ogrodem. W 1978 r. powtórnie remontowano dach klasztoru, ok. 1980 r. adaptowano na cele mieszkalne jego południowe skrzydło. Przy wykonywaniu tych prac nigdy nie zostały przeprowadzone badania stratygraficzne, które pozwoliłyby ustalić kolorystykę poszczególnych faz budowlanych.
Stylistyka architektoniczna klasztoru
Na Śląsku nowe lub przebudowywane w XVII i 1 poł. XVIII w. klasztory najczęściej budowane były w czworoboku, które dostawiano zazwyczaj od strony południowej do tworzącego jedno ze skrzydeł kościoła klasztornego. Budynki klasztorne mają zwykle jeden główny trakt pomieszczeń i węższy trakt korytarzowy od strony wewnętrznego dziedzińca. Czasem wyodrębniano mieszkalną część przeznaczoną dla opata jako amfiladowy ciąg pomieszczeń, zazwyczaj we frontowym skrzydle. Refektarz i kapitularz znajdowały się na tzw. piano nobile, czyli na piętrze, jeśli budowla miała więcej niż dwie kondygnacje, lub na parterze jeśli kondygnacje były dwie. Zgromadzenia cysterskie dysponujące zazwyczaj sporym majątkiem, stosowały bardziej reprezentacyjne układy, w których klasztor zyskiwał kompozycyjną niezależność od kościoła, stając się reprezentacyjną budowlą, niejednokrotnie w formie pałacu.
Klasztor cieplicki był dość nietypowy. Przede wszystkim był prepozyturą klasztoru krzeszowskiego, a kościół klasztorny spełniał od początku obecności cystersów w Cieplicach jednocześnie rolę kościoła parafialnego. Cieplicka budowla kościelna stanowi odrębną budowlę, prostopadle dostawioną do wschodniego skrzydła czworoboku zabudowań, a zabudowania klasztoru trudno uznać za wyjątkowo reprezentacyjne. Budowla klasztorna w sposób nietypowy usytuowana jest na północny zachód od kościoła. Taka dyspozycja wynika pewnie z topograficznych uwarunkowań – „ostrygowego” położenia założenia miedzy droga i rzeką. Nie wiadomo też, którą z kondygnacji uznać należy za piano nobile, ponieważ w wyraźnie dwukondygnacyjnej budowli główna klatka schodowa prowadziła dawniej prawdopodobnie także na kondygnację poddasza. Świadczy o tym zamurowana obecnie arkada w drugiej kondygnacji w ścianie korytarza, nad wschodnim biegiem schodów, o identycznym wykroju jak arkada wejścia na zachodni bieg. Reprezentacyjny charakter noszą wszystkie narożne pomieszczenia, zarówno na parterze, jak i na piętrze, ale rolę pałacu spełniał dla cystersów niewątpliwie tzw. Długi Dom, który był chyba właściwym domem opatów krzeszowskich i zwrócony był frontem do głównego placu uzdrowiska. Budynek klasztorny pozostawał wydzielony murem i w zasadzie trudno byłoby określić którąś z jego fasad jako reprezentacyjną. Ogród ozdobny, który widzimy na starych sztychach, usytuowany po południowej stronie południowego skrzydła, jak i całe skrzydło południowe, odseparowany był murem. Jedyne cechy reprezentacyjności noszą dwa portale wschodnie wschodniego skrzydła komunikujące dziedziniec utworzony przez domy gościnne z klasztorem, oraz portal ogrodowy w murze zamykającym ogród od wschodu. Nietypowa jest też obecność aż trzech zewnętrznych domów gościnnych wciągniętych w kompozycyjny obręb zespołu klasztornego, co związane było ze specyfiką działalności cystersów cieplickich – prowadzeniem uzdrowiska.
Budynek cieplicki ma bardzo skromną architekturę, w pozbawionych detalu elewacjach jedyne elementy stylowe to dwa barokowe portale wschodniego skrzydła. Prostotę tej zewnętrznej architektury klasztoru rekompensował zapewne reprezentacyjny dom opatów krzeszowskich – Długi Dom, o bogatej barokowej dekoracji elewacji. Trzeba jednak uznać, że tak skromne formy architektoniczne budowli klasztornych pozbawione chociażby pilastrowych podziałów architektonicznych i gzymsów międzykondygnacyjnych nie były czymś w owym czasie wyjątkowym. Za pewnego rodzaju analogie uznać można chociażby w latach 1680- 94 klasztor franciszkanów – reformatów we Wrocławiu autorstwa Matthäusa Bienera . Ukrycie efektów przebudowy we wnętrzach budowli było być może spowodowane wspomnianym przez Grundmanna i za nim Arno Herziga sprzeciwem mieszkańców klasztornej grangii wobec budowy monumentalnej barokowej budowli.
Wnętrza klasztoru reprezentują typowy dla architektury drugiej połowy XVII w. układ i konstrukcję. Dwutraktowy wnętrze czworoboku zabudowań, z węższym traktem korytarzowym od strony wirydarza i szerszym traktem pomieszczeń w większości połączonych w amfiladę, nakryte jest w całości sklepieniami kolebkowymi, lub kolebkowymi z lunetami, często tworzącymi wspólnie sklepienie krzyżowe. Sklepienia reprezentacyjnych dużych sal narożnych zdobione były sztukateriami i polichromią, która pokrywała także ściany tarczowe sklepień korytarza.
W cały otoczonym murem zespole można wskazać zharmonizowane formalnie elementy stylistyczne. Sąsiadujące ze sobą portale - ogrodowy i kościelny mają rozbudowane formy rokokowe, a pilastrowanie muru ogrodowego nawiązuje do pilastrowych podziałów elewacji kościoła. Zarys łuku w portalu ogrodowym powtarza łuk wejścia w wieży – dzwonnicy, a dwie półkoliste nisze po obu stronach wejścia w dzwonnicy odpowiadają niszom zdobiącym wschodnią elewację kościoła. Mała wschodnia przybudówka wschodniego skrzydła klasztoru powtarza szczyt z bocznymi spływami powtarzający obrys wschodniego szczytu kościoła.
Długi Dom
Długi Dom był pierwszy domem gościnnym cystersów w Cieplicach. Powstał na miejscu starszego, określanego mianem kamiennego („steineres Haus”) domu, który stanowił siedzibę Schaffgotschów. Przekazana cystersom w 1537 r. została przez nich przebudowana na potrzeby domu gościnnego dla korzystających z leczniczych źródeł gości. W literaturze przedmiotu mowa jest o drewnianym ganku („Gang”) łączącym dom z łaźnią (pierwsza wzmianka z 1616 r.). Z przekazów ikonograficznych wynika jednak, że takie drewniane kryte przejście nie dochodziło do samego domu gościnnego, tylko do ustawionych przed nim drewnianych bud, które stanowiły zapewne rodzaj przebieralni. W latach 70. XVII w. Dom, zwany wówczas „Gangenhaus” był nakryty dwoma dwuspadowymi dachami i miał dwa jednakowe szczyty, prawdopodobnie o konstrukcji szachulcowej z widocznymi belkami konstrukcyjnymi.
Renesansowy w formie budynek został poddany przebudowie, podobnie jak cały klasztor i towarzyszące budowle w latach 1689–93. Autorem projektu był budowniczy pracujący w tamtym czasie dla krzeszowskich cystersów, Martin Urban z Lubawki. Barokowy Długi Dom, na planie wydłużonego prostokąta, wyższy od sąsiednich budynków, trzykondygnacyjny, nakryty wysokim dachem czterospadowym, o elewacjach podzielonych lizenami, był najbardziej reprezentacyjną z całego zespołu budowli cysterskich. Charakter miejskiego pałacu podkreślało także umieszczenie główne wejścia od strony placu zdrojowego, a nie jak poprzednio od strony zewnętrznego dziedzińca klasztoru. Spośród wszystkich budowli cysterskich w Cieplicach Długi Dom jest najbardziej jednorodną stylistycznie, w zasadzie jednofazową budowlą, ale zapewne zawiera, jak pozostałe, w swoich murach relikty wcześniejszej budowli. Większość pomieszczeń była sklepiona, a rozkład wnętrza, typowy dla budowli 2 poł. XVII w., dwutraktowy, z korytarzem w węższym trakcie i ciągiem pomieszczeń w szerszym trakcie frontowym, asymetrycznie umiejscowioną klatką schodową i sienią wejściową, został zakłócony dopiero przez XX wieczne przekształcenia. Z tradycyjnym, prostym układem wnętrza, kontrastują bogato dekorowane elewacje (prawdopodobnie pierwotnie wszystkie cztery), które nadały budowli pałacowy charakter. Zastosowane w fasadzie podziały pionowe dostosowane są do różnej szerokości pomieszczeń, detale i elementy architektoniczne mają rozbudowaną formę. Pilastry rozdzielające osie okienne w dolnej kondygnacji boniowane i tworzące optycznie cokół budowli, w górnych kondygnacjach w wielkim porządku, zdwojone, z korynckimi głowicami, dźwigają za pośrednictwem impostów wysunięty profilowany gzyms poddachowy. Kondygnacje wyraźnie rozdziela gzyms międzykondygnacyjny wyłamany w partii pilastrów. Okna w kamiennych uszakowych obramieniach z guttami zaopatrzone są w rozbudowane naczółki w formie odcinków wyładowanych, przełamanych na końcach odcinków gzymsu na zmianę trójkątnych i segmentowych. Partie nadokienne wypełniają motywy wachlarza w otoczeniu wici akantu, a pod oknami drugiej i trzeciej kondygnacji umieszczone są prostokątne plakiety o wciętych narożnikach lub wypukłych parach boków. Konstanty Kalinowski analizując architekturę Długiego Domu, jako cechy charakterystyczne dla twórczości Urbana wymienił zastosowane tu uproszczone, masywne detale architektoniczne oraz mało wyrafinowaną dekorację, jednocześnie widząc tu związki z architekturą wiedeńską.
Długi Dom jest najbardziej reprezentacyjnym i najlepiej zachowanym budynkiem zespołu cysterskiego, który pełnił funkcję miejskiego pałacu i stanowił zapewne wyjazdową siedzibę opatów krzeszowskich. Długi Dom stanowił rodzaj pałacu miejskiego, o jednotraktowym układzie wnętrza z bocznym traktem korytarzowym. Jego północny mur obwodowy i przylegający do niego fragment wschodniego muru są grubsze od pozostałych części – być może jest to pozostałość starszej budowli. Elewacja frontowa – wschodnia oraz południowa pozostały niezmienione, pozostałe pozbawione zostały podziałów i dekoracji w XIX w. W okresie powojennym wnętrza zostały mocno przebudowane na cele administracyjne uzdrowiska, w fasadzie przekształcono kilka otworów okiennych na wejściowe, zróżnicowano fakturę i barwę tynków, wprowadzono dekorację ornamentalną nad wszystkimi oknami.
Tzw. Czerwony Dom: jego przeznaczenie pierwotne nie jest określone dokładniej, być może stanowił także dom gościnny cystersów lub łaźnię. W 1830 r. była tu siedziba lekarza zdrojowego, w latach 80. XIX w. łaźnia lecznicza, a później siedziba zarządu uzdrowiska.
Jako okres powstania murowanej budowli poprzedzającej Czerwony Dom podaje się okres między 1582 a 1630 r. Obecny kształt budowli jest wynikiem barokowej przebudowy w latach 1684 – 1700, kolejna przebudowa miała miejsce w latach 30. XVIII w. , a w okresie międzywojennym przebudowano wnętrza. Po 1810 r., po przejęciu wraz z innymi budynkami zespołu przez Schaffgotschów i przeznaczeniu ich w dużej części na ekspozycję zbiorów bibliotecznych i kolekcjonerskich, w Czerwonym Domu umieszczono zbiory ornitologiczne. W 1929 r. Czerwony Dom zaczął pełnić funkcję rozlewni wód mineralnych.
Pierwsza budowla, murowana, z szachulcowym szczytem (uwidocznionym w tej formie wyraźnie na widoku z lat 1679–1684) powstała niewątpliwie jako późnorenesansowa. Sklepione kolebkowo piwnice, zbudowane z kamienia, z użyciem łupku , a na parterze sklepienia kolebkowo-krzyżowe (w zachodniej części zachowane) pochodzą zapewne z tego etapu budowlanego. Barokizację Czerwonego Domu należy wiązać z wielkimi pracami budowlanymi na terenie prepozytury, którą odbudowywano w latach 80. XVII w. po wielkim pożarze w 1671 r. Następnej modernizacji budowli w duchu barokowym dokonano w latach 30. XVIII w. i wówczas zapewne uzupełniono wystrój elewacji i dokonano zmian w układzie wnętrz. Stan po obu barokowych przebudowach dokumentują rysunki z 1 poł. XVIII w. Barokową formę budynek uzyskał przez zastosowanie typowego dla architektury barokowej czterospadowego dachu łamanego, a dzięki wzbogaceniu elewacji podziałami pilastrowymi (lub lizenami) w wielkim porządku i tablaturami w pod- i nadokiennikach jego charakter zmienił się na bardziej reprezentacyjny, w typie pałacowym. We wnętrzu śladem barokowego wystroju jest kamienna balustrada schodów i sufity z fasetami.
Wieloetapowość budowy, a zwłaszcza jej zewnętrznego wystroju widać wyraźnie na odsłoniętych częściowo fragmentach elewacji frontowej. Ukruszone fragmenty tynku odsłaniają w górnej partii elewacji warstwę szaro-białego malowanego ornamentu (sgraffita?) z prostych ślimacznicowych motywów. Ta starsza warstwa pochodzi prawdopodobnie z budowli powstałej najpóźniej w pocz. XVII w., jeszcze w formach późnorenesansowych. Najmłodsza warstwa to rokokowe detale architektoniczne dekorujące portale i okna - korynckie pilastry, tablatury w formie wypukłych medalionów, ślimacznice, girlandy owocowych, muszli. Te plastyczne elementy były uzupełnione malowanym tłem i ramami.
Tzw. Biały Dom, odsunięty od Czerwonego Domu na wschód w kierunku placu zdrojowego, to trzeci prawdopodobnie pensjonat cystersów, widoczny na grafice z ok. 1720 r. Biały Dom zbudowano w 1589 r. zapewne jako budowlę murowaną w pierwszej kondygnacji, z drugą kondygnacją szachulcową o widocznej konstrukcji belkowej i dwuspadowym dachem. W takiej formie Biały Dom pozostawał zapewne do lat 30. XVIII w. Barokowa przebudowa polegała prawdopodobnie na zamianie kondygnacji szachulcowej na murowaną i dachu dwuspadowego na typowy łamany dach czterospadowy. Taką formę Biały Dom ma na rys. z ok. 1824 r. Swój obecny wygląd zewnętrzny budynek uzyskał w XIX w. w czasie przebudowy na hotel „Pod srebrną Gwiazdą”, jego wnętrza zostały kompletnie przekształcone w XX w. Budynek został gruntownie przebudowany w okresie po II wojnie.
Inne elementy
Przy murze cmentarnym na pamiątkę drzewa upamiętniającego akt fundacyjny cystersów, które spłonęło w wielkim pożarze w 1711 r., ustawiono kolumnę św. Trójcy (przypisywana J.F. Schrollowi i J.Schönheimowi). Z tego okresu pochodzą również figury św. Floriana i św. Jana Nepomucena na terenie założenia, a z lat 1785 - 86 św. Huberta i św. Sebastiana.
Z 1781 r. pochodzi portal ogrodowy w murze między południową elewacją kościoła, a północną dawnej szkoły. W 1801 r. nadbudowano drugą kondygnację w usytuowanym na południe od kościoła budynku szkoły.
Zespół w XIX w.
Po sekularyzacji w 1810 r. nastąpił podział całego zespołu między dwóch użytkowników: parafia katolicka otrzymała kościół, szkołę, ogrody, skrzydło południowe oraz połowę skrzydeł zachodniego i wschodniego klasztoru, Schaffgotschowie wykupili oficyny zespołu klasztornego – Długi Dom, Biały Dom i Czerwony Dom, skrzydło północne, oraz połowę skrzydeł zachodniego i wschodniego (wraz z biblioteką cystersów). Skrzydła wschodnie i zachodnie zostały wówczas w połowie przedzielone ścianami.
W 1812 r. Długi Domu przeszedł gruntowny remont, w 1814 r. zlikwidowano drewniany ganek łączący go z łaźnią zdrojową cystersów (Probst-Bad, w odróżnieniu od sąsiadującej z nią Gräfliches-Bad). W 1822 r. miał miejsce remont wieży dzwonnicy. Po pożarze w 1840 r. gontowe dachy klasztoru i kościoła pokryto dachówką. W 1858 r. obudowano okrągłą budowlą źródło Ludwika na dziedzińcu klasztornym, a stanowiący jego zaplecze domek przebudowano, przez co zewnętrzny plac klasztorny uzyskał charakter uzdrowiskowy. Obecnie budynek ten, nadbudowany znacznie, pozbawiony jest cech stylowych.
Budowle towarzyszące – historia i określenie stylu
Wieża bramna – dzwonnica
Obecny budynek pochodzi z 1708 r. i stoi na miejscu starszej wieży bramnej, która pełniła także funkcję dzwonnicy. Projektantem budowli był mistrz murarski Elias Scholz. Wykonawcą piaskowcowej balustrady tarasu z 1710 r. był kamieniarz z Bolesławca Heinrich Seyfert, a zegary w 1709 r. wykonał Johann Christian Lehman z Lubania. W latach 30./40. XX w. przeprowadzony był remont wieży, polegający m. in. na wymianie pokrycia dachowego i malowaniu elementów stolarki.
Stara brama na cmentarz i do kościoła, której obecność kształt dokumentuje rysunek na planie Cieplic z 1664 r. także była budowlą wieżową nakrytą szpiczastym hełmem. Nowa wieża, zawierająca być może relikty tej starszej budowli, tworzy w zestawieniu z zespołem cysterskim dość nietypowy układ. Łączy w sobie funkcję wieży kościelnej, akcentując wejście na teren należący do bezwieżowego kościoła oraz wolnostojącej dzwonnicy, co jest rozwiązaniem nietypowym na terenie Europy środkowowschodniej . Rozmiar wieży górującej nad całą okolicą, jej wysoki cokół z narożnymi przyporami oraz obecność na niej zegara mają symboliczne odniesienie jednocześnie i do budowli bramnej murów miejskich, i do wieży zegarowej miejskiego ratusza. Obecność tarasu z balustradą to z kolei element architektury pałacowej. Te cechy jednoznacznie wskazują na administracyjną i urbanistyczną dominację klasztoru cysterskiego na terenie Cieplic.
Portal ogrodowy
Portal ogrodowy powstał w 1781 r., a zdobiące go rokokowe rzeźby figuralne - dar opactwa krzeszowskiego zaprojektował Augustin Wagner.
Kolumna św. Trójcy
Kolumna została ufundowana w 1708 r. a ukończona dopiero w 1720 r. Jej twórca jest nieznany. Późniejsze są pochodzące z 1786 r. rzeźby św. Huberta i św. Sebastiana zaprojektowane przez Augustina Wagnera.
Kolumna św. Floriana
Kolumnę wykonał w 1717 r. kamieniarz Johann Schollen według rysunku Johanna Schönheina.
Budowle uzdrowiskowe
Łaźnia i źródło Ludwika
Budynki łaźni i źródła Ludwika powstały w XIX w. w latach 1853-1858. Najpierw powstała osłaniająca źródło centralna, ośmioboczna budowla nakryta wielospadowym kopulastym dachem zwieńczonym latarnią z kopułą, do której po kilku latach od zachodu dostawiono wydłużony, niski budynek łaźni. Parterowa budowla z mezaninem miała słabo zryzalitowaną centralną partię elewacji zwieńczoną niskim trójkątnym szczytem. Wcześniej w tym miejscu stał budynek czeladny, później od roku 1689 stajnia. W latach 60. XX w. łaźnię kompletnie przebudowano, obecnie jest to trzykondygnacyjny budynek o pozbawionej podziałów elewacji. Kraty w oknach wtórnie zastosowane.
Kolejny referat profesora Kozieła ("Nowo odkryte malowidła freskowe w dawnej prepozyturze cysterskiej") już wkrótce.
I jeszcze słówko w sprawie własnej: nie będę się rozwodził nad pewnymi uciążliwościami, które stały się moim udziałem w ostatnim półroczu, posłużę się więc znanym cytatem: "Pogłoski o mojej śmierci były mocno przesadzone".
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz