O Domu Carla Hauptmanna w Szklarskiej Porębie - z archiwów wydobyte.

"Wpadło" mi w ręce sprawozdanie n/t Domu Regionalnego (Haus der Heimat) w Szklarskiej Porębie Średniej z 5 maja 1941 r., autorstwa niejakiego Heinricha Rohkama (szklarskoporębianina, Nadinspektora Wydziału Komunikacji, autora publikacji o Szklarskiej Porębie i regionalnych przewodników turystycznych). Oryginał znajduje się w AP Wrocław, Wydział Samorządowy Prowincji Śląskiej; Carl-Hauptmann-Haus. 1386, Bl. 20-25.

No, to przetłumaczyłem. Warto było, jak sądzę...

1) Historia domu

Dom Regionalny (Dom Carla Hauptmanna) pierwotnie zamieszkiwali wspólnie bracia Gerhart i Carl Hauptmann. Zakupiony został ze środków pieniężnych pani Marthy Hauptmann, pierwszej żony Carla Hauptmanna [przyznam, że to zdanie mnie zdumiało, znam inną wersję finansowania zakupu domu - przyp. tłum.]. W tym domu Carl Hauptmann napisał niemal wszystkie swoje dzieła, zaś Gerhart – większość swoich utworów wczesnych, pośród nich między innymi: Fuhrmann Hentschel, Hanneles Himmelfahrt, College Crampton, Elga, Die Weber, Versunkene Glocke. Po wybudowaniu przez Gerharta Hauptmanna własnej rezydencji w Jagniątkowie, dom w Szklarskiej Porębie zamieszkiwał jedynie Carl Hauptmann. Stał się ośrodkiem dużej karkonoskiej kolonii artystycznej i pozostał nim do śmierci Carla w 1921 r. Po rozwodzie pisarza z pierwszą zona Marthą, ta przeprowadziła się do zbudowanej dla niej willi na działce, zwanej Felderbusch (Polny krzew). 

Wkrótce po śmierci Carla, jego druga żona wyszła za znanego profesora literatury. Dom sprzedała rodzeństwu przemysłowców Mahla z Jablonca. Transakcja zapłacona została częściowo w walucie czeskiej. Sprzedaż tę następnie unieważniono, gdyż zgodnie z treścią wpisu do ksiąg wieczystych, Maria Hauptmann, druga żona Carla nie miała prawa samodzielnego dysponowania domem i winna była uzyskać zgodę pani Marthy Hauptmann. Po wieloletnich sporach sądowych bracia Mahla musieli opuścić dom, którego wartość wzrosła znacznie dzięki przeprowadzonym przez nich modernizacjom, w tym montażu centralnego ogrzewania i instalacji wodociągowej. Od kilku lat dom jest nieużytkowany, mieszka w nim jedynie małżeństwo dozorców. 

Zgodnie z życzeniem pierwszej żony pisarza, dom nie miał mieć już charakteru mieszkalnego, a mieścić się miała w nim izba pamięci Carla Hauptmanna i jego przyjaciół, artystów ze Szklarskiej Poręby i służyć jako Dom Regionalny (Heimathaus). Jednak gdy starania te do wiosny 1936 r. nie przyniosły rezultatu, a domowi groziło przywrócenie jego cech mieszkalnych, za zgodą gminy Szklarska Poręba grupa kobiet i mężczyzn postanowiła do chwili ostatecznego wyjaśnienia sytuacji nieruchomości utrzymywać w nim Dom Regionalny. Pośród nich byli Hermann Stehr, Wilhelm Bölsche i dyrektor wydawnictwa List (Paul-List-Verlag). Użytkownikiem domu było Stowarzyszenie Strojów Regionalnych (Trachtenverein) w Szklarskiej Porębie. 

Z biegiem lat dom popadł w ruinę, niezbędne były więc pokaźne środki pieniężne, by zaadaptować go zgodnie z przeznaczeniem. Zakup obiektów przeznaczonych do wystawienia, związanych z kręgiem przyjaciół wokół Carla Hauptmanna, szklarskoporębskimi pisarzami i artystami oraz z historią Szklarskiej Poręby i jej rzemiosła, w szczególności szklarstwa artystycznego, i tradycjami ludowymi, przyniósł efekty. Ponieważ zakazano zmieniania wyglądu pokojów, przebudowa początkowo nie spełniała wymagań, stawianych współczesnym obiektom muzealnym. Mimo tego udało się zrealizować odpowiednią koncepcję: punktem centralnym domu był odtworzony gabinet Carla Hauptmanna, którego wyposażenie przekazała pani Martha Hauptmann, ówcześnie już nieżyjąca pierwsza żona pisarza. 

Gmina Szklarska Poręba nie posiadała środków na zakup domu, tak więc próbowano zainteresować zakupem inne instytucje publiczne. Wprawdzie zewsząd deklarowano zainteresowanie, jednak starania te nie przyniosły efektu. Użytkujące dom Stowarzyszenie Strojów Regionalnych w Szklarskiej Porębie – po okresie sprawnego i sumiennego zarządzania obiektem – po rozpoczęciu wojny, gdy wielu jego członków zostało powołanych do wojska – nie było w stanie zebrać odpowiednich środków, by utrzymać dom w pełnym zakresie jego funkcjonowania. Wraz ze śmiercią pierwszej żony Carla Hauptmanna sytuacja własnościowa budynku stała się jeszcze bardziej zagmatwana i ponownie groziło niebezpieczeństwo przekształcenia obiektu w dom mieszkalny. Druga żona pisarza zwróciła się o opróżnienie górnego, największego piętra domu do 15 maja 1941 r. (w terminie 11-dniowym), albowiem chciałaby sama zająć te pomieszczenia. 

2. Sytuacja prawna

Prawo do domu rości dla siebie i swojej córki Monony druga żona pisarza, pani Maria Hauptmann, która po rozwodzie z drugim mężem, profesorem Beirichem, powróciła do nazwiska Hauptmann. Roszczenie to jest sprzeczne z wpisem w księgach wieczystych w dziale 2, a mianowicie wpis zabezpieczający panią Marthę Hauptmann w Szklarskiej Porębie Średniej, Felderbusch w kwestii praw do przeniesienia własności na tej nieruchomości. 

Pani Maria Hauptmann wniosła skargę wobec ważności tego wpisu. Sprawa znalazła się w Sądzie Rzeszy w Lipsku, gdzie rzekomo zaginęły jej akta. Starania Stowarzyszenia Strojów Regionalnych w Szklarskiej Porębie, do zawarcia ugody pozasądowej pomiędzy reprezentantami prawnymi stron (ze strony Marii Hauptmann – tajny radca dr Ponfick , Berlin-Charlottenburg 2, Fasanenstr. 77; ze strony spadkobierców zmarłej Marthy Hauptmann – adwokat dr Reier, Jelenia Góra, Adolf Hitlerplatz 6) nie przyniosły skutku. Nie jest więc jasne, czy pani Maria Hauptmann i jej córka istotnie mają prawo do samodzielnego rozporządzania prawem własności. 

3. Obecne wyposażenie i ocena domu

Na parceli znajduje się trzykondygnacyjny dom i ogród o charakterze parku o powierzchni około 6½ ha. W górnej części ogrodu znajduje się wymagający remontu budynek z jednym pomieszczeniem, w którym w swoich młodych latach Gerhart Hauptmann urządził atelier rzeźbiarskie. Przed nim znajduje się łąka, przekształcona przez Stowarzyszenie Strojów Regionalnych w Szklarskiej Porębie w amfiteatr pod gołym niebem dla około 2000 osób, o wyśmienitej akustyce i w naturalnej scenerii. Widownia składa się z przenośnych ław z miejscami dla ok. 800 osób. W dolnej części ogrodu, na południe od domu, znajduje się naturalna łąka rekreacyjna z miejscem dla kilku tysięcy osób. Na tej łące odbywają się festyny ludowe.

Stanowiący równocześnie piwnicę z wejściem od ogrodu, parter domu mieści obok pomieszczeń magazynowych także dużą kuchnię i dużą salę wystawową. Poszczególne pomieszczenia domu wykorzystywane są w następujący sposób:

Parter

Sień: stare obrazy i sztychy z terenów Szklarskiej Poręby

Izba mieszkalna: historyczna izba śląska zagrodnika ze Szklarskiej Poręby z kompletnym wyposażeniem, zbiorami ludowymi itd. Izba urządzona jest tak, że nie sprawia wrażenia martwego muzeum, lecz zachęca do dłuższego pobytu, czy nawet do zamieszkania. 

I piętro:

Hall: obrazy malarzy ze Szklarskiej Poręby, gobeliny autorstwa Wandy Bibrowicz z jej okresu szklarskoporębskiego, zbiór czepców. 

Ogród zimowy: współczesne szkło artystyczne ze Szklarskiej Poręby.

Pomieszczenie 1 i 2: malarstwo, reprodukcje i spuścizna literacka malarza ze Szklarskiej Poręby, profesora Hannsa Fechnera

Pomieszczenie 3 i 4: Gerhart Hauptmann. Portrety z młodości i czasów późniejszych. Różne wydania dzieł pisarza. Ilustracje licznych artystów niemieckich do dzieł Gerharta Hauptmanna.

Pomieszczenie 5 i 6: Historyczne szkło artystyczne ze Szklarskiej Poręby. Najważniejsi artyści-szklarze ze Szklarskiej Poręby. Modele starych szkieł. Dzieje hutnictwa szkła w Szklarskiej Porębie. Kącik poświęcony dwóm wielkim obywatelom Szklarskiej Poręby: Josephowi Partschowi – kartografowi i Karlowi Partschowi – twórcy współczesnej stomatologii. 

Schody: stare obrazy i sztychy z okolic Szklarskiej Poręby.

II piętro:

Pomieszczenie 1: gabinet Carla Hauptmanna.

Pomieszczenie 2: obrazy, książki i pamiątki po Carlu Hauptmannie. 

Pomieszczenie 3: obrazy, książki i pamiątki po Hermannie Stehrze i Wilhelmie Bölsche.

Pomieszczenie 4: obrazy, książki i pamiątki po pisarzach z kręgu przyjaciół domu Hauptmanna lub mieszkających niegdyś i obecnie w Szklarskiej Porębie.

Hall: Obrazy Carla Hauptmanna, pamiątki po kompozytorce Annie Reichmöller [Uwaga: taka pisownia nazwiska w oryginale. Prawidłowo powinno być: Anna Teichmüller – przyp. tłum.], inne.  

4. Użytkownicy domu i dotychczasowa administracja

Gdy wiosną 1936 r. Stowarzyszenie Strojów Regionalnych w Szklarskiej Porębie przejęło budynek, zobowiązało się do remontu i utrzymania domu i parku, przejęcia obciążeń i podatków oraz do zapłacenia odszkodowania w wysokości kwoty obciążającej hipotekę. Jako instytucja kultury obiekt był od tej chwili zwolniony z podatku, gmina Szklarska Poręba zrezygnowała z poboru opłat za wodę. Pozostawało więc spłacanie odsetków hipotecznych i utrzymanie domu i ogrodu. W pierwszym okresie na ten cel przeznaczone zostały znaczne środki, albowiem stan budynku był zły. Środki te pozyskiwano z biletów wstępu – zainteresowanie społeczności Domem Regionalnym było ogromne, odwiedzających było więcej, niż w Muzeum Sudeckim w Jeleniej Górze [Uwaga: Muzeum Towarzystwa Karkonoskiego w Jeleniej Górze (Riesengebirgsverein-Museum, obecnie: Muzeum Karkonoskie) w 1938 r. przemianowane zostało na „Sudetenmuseum”  – przyp. tłum.]. Zainteresowanie to nie malało, albowiem dążeniem organizatorów było stworzenie żywej instytucji, a nie martwego muzeum regionalnego. Odbywały się więc tutaj odczyty i koncerty, w ogrodzie wystawiano sztuki i organizowano festyny ludowe, na które przychodziła liczna publiczność.

Poza udostępnieniem sypialni dla jednego strażnika i jego niewielkim wynagrodzeniem, wszelkie prace wykonywane były przez członków Stowarzyszenia i przez przyjaciół domu nieodpłatnie (społecznie) – a więc sprzątanie, nadzór, kontrola itd. Na skutek tych działań oraz dzięki uniknięciu konieczności płacenia wynagrodzeń, dom i ogród (przez ponad 20 lat ten ostatni zdziczał całkowicie) zostały doprowadzone do takiego stanu, że obecnie nie występują istotne braki. Dokonano licznych zakupów wyposażenia. 

Zbiory w większości nie są własnością użytkownika. Zostały wypożyczone przez liczne osoby. Duża część wypożyczonych eksponatów opatrzona jest warunkiem, że jeśli dom nie zmieni przeznaczenia, a jego przyszłość zostanie zapewniona, staną się jego własnością. Najważniejszymi darczyńcami są:

• Pani Martha Hauptmann, pierwsza żona Carla Hauptmanna (gabinet pisarza, obiecano dalsze wypożyczenia)
• Tajny Radca, Nadradca Budowlany Fischer (zbiory folklorystyczne/etnograficzne)
• Huta Józefiny (szkło współczesne)
• Wydawnictwa List i Dietrich (pierwsze wydania i in.)
• Gmina Szklarska Poręba (obrazy i in.).

Ogromna część wypożyczonych eksponatów jest własnością marszanda sztuki Oltmannsa ze Szklarskiej Poręby Średniej [Olly Oltmanns prowadził przy ul. Dolnej niekiepski antykwariat, o czym doniósł mi Przemek Wiater – przyp. tłum.], który – dysponując zasobami finansowymi – kupował dzieła sztuki związane ze Szklarską Porębą, zgodnie ze wskazówkami i na prośbę użytkownika domu. Wszelkie dzieła sztuki przekazywał bezpłatnie jako eksponaty, a wraz z całą rodziną niejednokrotnie społecznie pracował na rzecz domu. 

W przeciwieństwie do innych wypożyczeń, które najprawdopodobniej staną się w przyszłości nieodpłatnie własnością Domu Carla Hauptmanna, obiekty zakupione przez Oltmannsa użytkownik domu będzie musiał od niego odkupić. Część wydawnictw również będzie miało status wypożyczenia.

Od początku zamiarem prowadzących instytucję było stworzenie domu o żywym charakterze. Nie tylko przez to, że organizowane są przy szczególnych okazjach imprezy specjalne (np. z okazji tygodnia książki, nieodpłatnie), ale również dlatego, że dom stał się miejscem pracy Stowarzyszenia Strojów Regionalnych w Szklarskiej Porębie, którego członkowie spotykają się tutaj co tydzień. Duża sala na parterze została więc urządzona jako miejsce spotkań. 

Wyposażenie, utrzymanie i prowadzenie obiektu do jesieni 1940 r. finansowano wyłącznie z biletów wstępu. Przez 4,5 roku udawało się to, bez pozyskiwania środków z innych źródeł.